PDD#29: Sở hữu Trí tuệ (IP) trong Phát triển Sản phẩm: Tìm kiếm, Khai thác & Bảo vệ Tài sản Vô hình

(Bài 29 trong chuỗi “Nâng tầm Sức cạnh tranh Doanh nghiệp Việt qua Thiết kế và Phát triển Sản phẩm Chuyên nghiệp”)

Trong quá trình Phát triển Sản phẩm Mới (NPD), bên cạnh các yếu tố về kỹ thuật, thị trường, sản xuất, kinh tế, còn có một khía cạnh cực kỳ quan trọng nhưng thường bị doanh nghiệp Việt Nam bỏ qua hoặc xem nhẹ: đó là Sở hữu Trí tuệ (Intellectual Property – IP). Câu chuyện về James Dyson hai lần bị “đánh cắp” phát minh [source: 2-9], cuộc chiến pháp lý tốn kém của Võng xếp Duy Lợi để đòi lại bản quyền kiểu dáng ở Mỹ [source: 18-20], hay việc nhiều thương hiệu Việt như Nước mắm Phan Thiết, Cafe Buôn Ma Thuột bị đăng ký mất ở nước ngoài [source: 21-27] là những bài học đắt giá.

Ngược lại, sự thành công của các công ty như TOSY trong việc bảo vệ thương hiệu và sáng chế trên toàn cầu [source: 83-85, 161-165] cho thấy tầm quan trọng của việc hiểu và vận dụng hiệu quả công cụ Sở hữu Trí tuệ. IP không chỉ là “tấm khiên” bảo vệ thành quả sáng tạo mà còn là “mỏ vàng” tri thức để doanh nghiệp khai thác, đổi mới. Bài viết này, dựa trên Chương 18 của RDI Toolkit và Chương 16 của TKPTSP, sẽ cung cấp cái nhìn tổng quan về IP và vai trò của nó trong NPD.

Sở hữu Trí tuệ (IP) là gì? Tài sản Vô hình Cốt lõi

Sở hữu Trí tuệ (IP) là một khái niệm pháp lý, chỉ sự bảo hộ của nhà nước đối với các thành quả lao động sáng tạo của cá nhân hoặc tổ chức. [source: 29, 150] Nó bao gồm nhiều loại quyền khác nhau, nhưng trong khuôn khổ phát triển sản phẩm công nghiệp, chúng ta quan tâm chủ yếu đến hai nhóm chính: [source: 29, 151]

• Quyền Sở hữu Công nghiệp: Bảo hộ các sáng tạo kỹ thuật, kiểu dáng, dấu hiệu nhận biết dùng trong thương mại (như sáng chế, kiểu dáng công nghiệp, nhãn hiệu, bí mật kinh doanh…).
• Quyền Tác giả và Quyền liên quan: Bảo hộ các tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học (như bản vẽ thiết kế, phần mềm máy tính, tài liệu kỹ thuật, nội dung quảng cáo…).

Đây là những tài sản vô hình nhưng có giá trị cực kỳ lớn đối với doanh nghiệp.

Các Loại hình Sở hữu Trí tuệ Chính trong NPD

Dưới đây là các loại hình IP quan trọng nhất mà doanh nghiệp cần quan tâm khi phát triển sản phẩm mới:

Giá trị của Sở hữu Trí tuệ đối với Doanh nghiệp

Việc quan tâm và đầu tư vào IP mang lại nhiều giá trị thiết thực:

• Bảo vệ thành quả R&D và lợi thế cạnh tranh: Ngăn chặn đối thủ sao chép, bắt chước sản phẩm, công nghệ, kiểu dáng, thương hiệu của mình. [source: 81, 160] Ví dụ về TOSY cho thấy sự chủ động này. [source: 83-85]
• Tạo nguồn doanh thu mới: Thông qua việc bán hoặc cấp phép (licensing) sử dụng bằng sáng chế, kiểu dáng, nhãn hiệu cho các bên khác. [source: 85, 165] Câu chuyện về người sáng chế nắp lon Coca-Cola trở thành tỷ phú là một minh chứng. [source: 85-86, 166-167]
• Nâng cao giá trị doanh nghiệp: Tài sản IP (đặc biệt là bằng sáng chế và nhãn hiệu mạnh) làm tăng giá trị vô hình của công ty, thu hút nhà đầu tư. [source: 85, 165] Việc Google mua lại Motorola chủ yếu vì danh mục bằng sáng chế là một ví dụ. [source: 85, 167]
• Công cụ Nghiên cứu và Phát triển (R&D) mạnh mẽ: Các cơ sở dữ liệu về bằng sáng chế và kiểu dáng công nghiệp là một kho tàng tri thức kỹ thuật khổng lồ, công khai. [source: 86, 168] Khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên này giúp:
  • Nắm bắt các công nghệ mới nhất trên thế giới.
  • Tìm kiếm giải pháp cho các vấn đề kỹ thuật đang gặp phải.
  • Phân tích chiến lược công nghệ của đối thủ cạnh tranh.
  • Tránh lãng phí nguồn lực vào việc “phát minh lại bánh xe”. [source: 92]
  • Tìm kiếm các sáng chế đã hết hạn bảo hộ để ứng dụng hợp pháp.

Khai thác Thông tin Sở hữu Trí tuệ trong NPD

Việc khai thác thông tin IP, đặc biệt là từ các cơ sở dữ liệu sáng chế, nên được tích hợp vào quy trình NPD, nhất là trong giai đoạn Lên ý tưởng (Ideate) và Tạo Concept. [source: 89] Quy trình khai thác cơ bản gồm 4 bước: [source: 91-93]

Chủ động Bảo vệ Tài sản Trí tuệ của Doanh nghiệp

Bên cạnh việc khai thác thông tin IP của người khác, việc chủ động bảo vệ tài sản IP do chính mình tạo ra là vô cùng quan trọng, đặc biệt khi muốn vươn ra thị trường quốc tế.

• Đăng ký sớm và đúng nơi: Nộp đơn đăng ký bảo hộ Sáng chế/Giải pháp hữu ích, Kiểu dáng Công nghiệp, Nhãn hiệu ngay khi có thể tại Việt Nam và tại các thị trường mục tiêu quan trọng.
• Thỏa thuận Bảo mật (NDA): Yêu cầu các đối tác, nhà cung cấp, nhân viên ký kết NDA trước khi tiết lộ các thông tin nhạy cảm về sản phẩm, công nghệ.
• Bảo vệ Bí mật Kinh doanh: Xây dựng quy trình nội bộ để kiểm soát và bảo vệ các thông tin kinh doanh bí mật.
• Theo dõi và Thực thi: Thường xuyên theo dõi thị trường để phát hiện các hành vi xâm phạm quyền IP và có hành động pháp lý kịp thời (yêu cầu dừng, đòi bồi thường…).
• Tham vấn Luật sư IP: Nên tìm đến các luật sư, tổ chức đại diện sở hữu công nghiệp uy tín để được tư vấn về chiến lược bảo hộ và xử lý các vấn đề pháp lý phức tạp.