OE/DM#01: Thoát bẫy gia công OEM – Nỗi đau thầm lặng và áp lực chuyển mình của doanh nghiệp sản xuất Việt Nam

Ngành chế biến chế tạo Việt Nam, với các trụ cột như dệt may, da giày, gỗ xuất khẩu, cơ khí, tự động hóa,… đã và đang là niềm tự hào, đóng góp quan trọng vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Thành công này phần lớn đến từ mô hình gia công OEM (Original Equipment Manufacturer) – sản xuất theo đơn đặt hàng và thiết kế sẵn có từ khách hàng nước ngoài. Tuy nhiên, đằng sau ánh hào quang của “công xưởng thế giới”, nhiều doanh nghiệp đang âm thầm đối mặt với những “nỗi đau” và áp lực ngày càng lớn, đặt ra câu hỏi cấp thiết về sự thay đổi để tồn tại và phát triển bền vững.

Hãy hình dung câu chuyện của Công ty T*** (tên đã ẩn), một doanh nghiệp thành công với các đơn hàng gia công vật tư, thiết bị xây dựng cho khách Mỹ, Nhật, Hàn. Công việc “may đo” theo yêu cầu kỹ thuật có sẵn diễn ra suôn sẻ, công ty đầu tư máy móc, mở rộng quy mô. Nhưng rồi biến cố ập đến (như đại dịch Covid), đơn hàng sụt giảm, gánh nặng duy trì nhà xưởng, nhân công lộ rõ sự mong manh của mô hình phụ thuộc này. Đây là thực tế không của riêng ai.

“Nỗi đau” mang tên OEM – Hiện thực khốc liệt mà doanh nghiệp phải đối mặt

Mô hình OEM, dù mang lại việc làm và doanh thu ban đầu, lại tiềm ẩn nhiều thách thức dai dẳng:

1. Biên lợi nhuận mỏng, áp lực giá không ngừng:

Khi chỉ cạnh tranh bằng khả năng thực thi theo bản vẽ, doanh nghiệp OEM thường xuyên bị ép giá, mắc kẹt trong cuộc chiến về chi phí. Khách hàng xem bạn như một trung tâm chi phí, không phải đối tác tạo giá trị. Nhìn vào “Đường cong nụ cười” (Smile Curve), khâu sản xuất, lắp ráp tạo ra giá trị gia tăng thấp nhất so với R&D, thiết kế, thương hiệu, marketing – những phần mà doanh nghiệp OEM gần như không chạm tới.

2. Phụ thuộc hoàn toàn, thiếu tự chủ:

Số phận của doanh nghiệp nằm trong tay khách hàng. Bạn sản xuất những gì họ yêu cầu, theo cách họ chỉ định. Không có tiếng nói trong việc định hình sản phẩm, không làm chủ công nghệ cốt lõi, bạn chỉ như “cánh tay nối dài”, dễ dàng bị thay thế.

3. Mong manh trước biến động, rủi ro cao:

Chỉ cần một đối thủ ở quốc gia khác chào giá rẻ hơn, hay khách hàng thay đổi chiến lược, đơn hàng có thể biến mất chỉ sau một đêm. Sự phụ thuộc vào một vài khách hàng lớn càng làm tăng rủi ro. Các cú sốc thị trường như đại dịch, biến động chính trị càng tô đậm sự mong manh này.

4. Cạnh tranh bằng giá, thiếu khác biệt hóa:

Khi sản phẩm làm ra giống hệt đối thủ (vì cùng gia công cho một khách, hoặc theo tiêu chuẩn chung), vũ khí cạnh tranh duy nhất còn lại là giá. Điều này bào mòn lợi nhuận và khiến doanh nghiệp khó tạo dựng vị thế vững chắc.

5. Lãng phí nguồn lực tiềm ẩn:

Trớ trêu thay, nhiều doanh nghiệp OEM có đội ngũ kỹ sư giỏi nhưng lại dùng họ vào các công việc sự vụ, ít tạo ra giá trị khác biệt (như sửa máy móc, hỗ trợ kỹ thuật đơn thuần…). Đồng thời, việc thiếu quy trình bài bản dẫn đến cách làm “thử và sai” tốn kém thời gian, tiền bạc và làm nản lòng đội ngũ. Chi phí cho việc làm sai, làm lại đôi khi còn lớn hơn nhiều chi phí đầu tư học hỏi phương pháp đúng đắn ngay từ đầu.

Đâu là nguyên nhân gốc rễ của những “nỗi đau” này?

Những thách thức trên không tự nhiên mà có. Chúng bắt nguồn từ những yếu tố sâu xa hơn:

• Tư duy “làm thuê” ăn sâu: Nhiều doanh nghiệp vẫn tập trung tối đa vào việc tối ưu hóa chi phí sản xuất, hoàn thành đơn hàng đúng hạn mà chưa chú trọng đến việc tạo ra giá trị mới, làm chủ cuộc chơi.
• Lỗ hổng đầu tư chiến lược: Thiếu sự đầu tư đúng mức và bài bản vào năng lực cốt lõi như Nghiên cứu & Phát triển (R&D), Thiết kế sản phẩm, Nghiên cứu thị trường. Chúng ta giỏi làm theo, nhưng yếu trong việc tự tạo ra.
• Thiếu bộ phận chuyên trách & quy trình bài bản: Nhiều nơi không có bộ phận R&D, Thiết kế đúng nghĩa, hoặc có nhưng hoạt động rời rạc, thiếu quy trình chuẩn mực cho việc phát triển một sản phẩm mới từ A-Z. Điều này dẫn đến sự lúng túng, kém hiệu quả khi buộc phải tự lực (như câu chuyện công ty T***).
• Sức ì tổ chức và cách làm cũ: Bộ máy vận hành đã quen với guồng quay gia công, việc chuyển sang tự chủ đòi hỏi sự thay đổi lớn về tư duy, cấu trúc và quy trình phối hợp, vốn không dễ dàng.

Bối cảnh thay đổi – Không chuyển mình, liệu có tương lai?

Thế giới không ngừng vận động. Chuỗi cung ứng toàn cầu đang dịch chuyển, cạnh tranh ngày càng khốc liệt hơn. Việc chỉ dựa vào lợi thế nhân công giá rẻ hay thực thi tốt đơn hàng ngày càng trở nên rủi ro.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu doanh nghiệp của bạn có đang dần “nghèo” đi so với các đối thủ chủ động hơn, sáng tạo hơn, dù bạn vẫn đang làm việc cật lực? Chi phí cho việc “đứng yên”, chấp nhận rủi ro và đánh mất cơ hội liệu có thực sự rẻ hơn chi phí đầu tư để học hỏi, thay đổi và nâng tầm?

Lối thoát nào cho doanh nghiệp sản xuất Việt?

Những “nỗi đau” và áp lực hiện hữu là hồi chuông cảnh báo. Mô hình gia công OEM thuần túy đang dần chạm đến giới hạn. Để tồn tại và phát triển mạnh mẽ hơn, doanh nghiệp Việt Nam cần một hướng đi mới, một “lối thoát” bền vững. Đó là con đường nâng cao năng lực tự chủ, làm chủ thiết kế, công nghệ, và tiến lên những nấc thang giá trị cao hơn như ODM (Original Design Manufacturing) hay thậm chí OBM (Own Brand Manufacturing).

Làm thế nào để thực hiện bước chuyển mình chiến lược này? Vai trò then chốt của R&D và sáng tạo sản phẩm là gì? Mời quý vị đón đọc OE/DM#02: Nâng tầm doanh nghiệp: Từ ODM đến OBM – Con đường kiến tạo giá trị bằng R&D và sáng tạo sản phẩm.