DT#02: Double diamond – “kim chỉ nam” cho hành trình sáng tạo đầy thử thách

Đây là lúc chúng ta cần một tấm bản đồ, một “kim chỉ nam”. Và trong thế giới của Design Thinking, mô hình Double Diamond (Kim cương đôi) chính là công cụ mạnh mẽ đó.

Double Diamond là gì? Nguồn gốc và Ý nghĩa

Mô hình Double Diamond được giới thiệu và phổ biến rộng rãi bởi Hội đồng Thiết kế Vương quốc Anh (British Design Council) vào năm 2005 sau một nghiên cứu sâu rộng về cách các công ty hàng đầu thế giới quản lý quy trình đổi mới sáng tạo. Nó không phải là một quy trình cứng nhắc từng bước một, mà là một khung tư duy trực quan, một cách mô hình hóa quá trình sáng tạo thành các giai đoạn rõ ràng.

Đúng như tên gọi, mô hình này bao gồm hai “viên kim cương” đặt nối tiếp nhau. Mỗi viên kim cương tượng trưng cho một quá trình gồm hai giai đoạn: mở rộng để khám phá (tư duy phân kỳ – divergent thinking) và sau đó thu hẹp để tập trung (tư duy hội tụ – convergent thinking).

Viên kim cương thứ nhất tập trung vào “không gian vấn đề” (Problem Space):

• Tìm hiểu thật kỹ lưỡng để đảm bảo chúng ta đang giải quyết đúng vấn đề.

Viên kim cương thứ hai tập trung vào “không gian giải pháp” (Solution Space):

• Tìm ra giải pháp đúng cho vấn đề đã được xác định rõ ràng ở viên kim cương thứ nhất.

Việc tách bạch hai không gian này giúp chúng ta tránh được cái bẫy phổ biến là nhảy ngay vào việc xây dựng giải pháp trước khi thực sự hiểu rõ vấn đề mình đang cố gắng giải quyết là gì.

Nhịp điệu Sáng tạo: Tư duy Phân kỳ (Divergent) và Hội tụ (Convergent)

Điểm cốt lõi làm nên sức mạnh của Double Diamond chính là sự mô tả trực quan về hai trạng thái tư duy đối lập nhưng bổ sung cho nhau: Phân kỳ và Hội tụ.

• Tư duy Phân kỳ (Divergent Thinking): Là quá trình “mở rộng”, khám phá nhiều lựa chọn, thu thập thật nhiều thông tin, tạo ra thật nhiều ý tưởng mà không vội phán xét hay giới hạn. Nó giống như việc bạn mở rộng tầm mắt để quan sát toàn cảnh trước khi quyết định đi vào chi tiết. Trong Double Diamond, giai đoạn đầu của mỗi “viên kim cương” (Discover và Develop) là giai đoạn của tư duy phân kỳ.
• Tư duy Hội tụ (Convergent Thinking): Là quá trình “thu hẹp”, phân tích, đánh giá, sàng lọc các thông tin/ý tưởng đã có để đưa ra quyết định, lựa chọn hướng đi tốt nhất và tập trung vào một mục tiêu cụ thể. Nó giống như việc bạn tập trung vào một điểm sau khi đã quan sát tổng thể. Giai đoạn sau của mỗi “viên kim cương” (Define và Deliver) là giai đoạn của tư duy hội tụ.

Việc luân phiên giữa hai trạng thái tư duy này tạo nên một “nhịp điệu” cho quá trình sáng tạo. Nó đảm bảo rằng chúng ta có đủ không gian để khám phá (không bỏ lỡ các cơ hội tiềm năng) nhưng cũng đủ kỷ luật để đưa ra quyết định và hành động (không bị sa lầy trong mớ thông tin hay ý tưởng hỗn độn). Thiếu đi một trong hai vế đều có thể dẫn đến thất bại: chỉ hội tụ mà không phân kỳ sẽ tạo ra những giải pháp thiển cận, đi vào lối mòn; chỉ phân kỳ mà không hội tụ sẽ không bao giờ đi đến được kết quả cuối cùng.

Bốn Giai đoạn của Hành trình Double Diamond

Mô hình Double Diamond chia hành trình sáng tạo thành 4 giai đoạn chính, thường được gọi tắt là 4D:

1. Discover (Khám phá – Mở rộng): Giai đoạn đầu tiên của viên kim cương thứ nhất. Mục tiêu là mở rộng hiểu biết về vấn đề, về bối cảnh, và đặc biệt là về con người (khách hàng, người dùng). Đây là lúc chúng ta thực hiện các hoạt động nghiên cứu, thấu cảm như phỏng vấn, quan sát, khảo sát… để thu thập càng nhiều thông tin và insight càng tốt. Câu hỏi chính: Vấn đề thực sự là gì? Nhu cầu của người dùng là gì? Bối cảnh ra sao?
2. Define (Xác định – Thu hẹp): Giai đoạn thứ hai của viên kim cương thứ nhất. Sau khi đã “mở rộng” ở Discover, giờ là lúc “thu hẹp” lại. Chúng ta cần tổng hợp, phân tích các thông tin, insight đã thu thập để xác định rõ ràng vấn đề cốt lõi cần giải quyết. Kết quả thường là một bản tóm tắt vấn đề (Problem Statement) hoặc một góc nhìn cụ thể (Point of View – POV) được định nghĩa sắc bén. Câu hỏi chính: Đâu là vấn đề cốt lõi nhất cần tập trung giải quyết dựa trên những gì đã khám phá?
3. Develop (Phát triển – Mở rộng): Giai đoạn đầu tiên của viên kim cương thứ hai. Khi vấn đề đã rõ ràng, chúng ta lại “mở rộng” tư duy một lần nữa, nhưng lần này là để tìm kiếm giải pháp. Đây là giai đoạn của việc lên ý tưởng (ideation), khuyến khích sự sáng tạo không giới hạn, tạo ra thật nhiều giải pháp tiềm năng (cả quen thuộc lẫn đột phá) cho vấn đề đã xác định. Các kỹ thuật brainstorming, tạo mẫu nhanh (rapid prototyping) được sử dụng nhiều ở đây. Câu hỏi chính: Có những giải pháp nào khả thi để giải quyết vấn đề này?
4. Deliver (Chuyển giao/Triển khai – Thu hẹp): Giai đoạn cuối cùng. Sau khi đã có nhiều giải pháp tiềm năng, chúng ta cần “thu hẹp” lại để chọn lọc, thử nghiệm, đánh giá và hoàn thiện giải pháp tốt nhất. Giai đoạn này bao gồm việc tạo các prototype chi tiết hơn, thực hiện thử nghiệm với người dùng, thu thập phản hồi, lặp lại (iterate) và cuối cùng là chốt lại giải pháp cuối cùng để chuẩn bị cho việc triển khai hoặc sản xuất. Câu hỏi chính: Giải pháp nào hoạt động tốt nhất? Làm sao để hoàn thiện và đưa nó vào thực tế?

Double Diamond và Quy trình Phát triển Sản phẩm (PTSP) của bạn

Nhiều người khi nhìn vào Double Diamond có thể tự hỏi: “Vậy nó khác gì quy trình phát triển sản phẩm (PTSP) mà chúng tôi đang áp dụng?”.

Câu trả lời là: Double Diamond không nhất thiết thay thế hoàn toàn quy trình hiện có của bạn, mà nó cung cấp một khung tư duy và cấu trúc cấp cao để định hướng và làm phong phú thêm quy trình đó. Nó giúp đảm bảo rằng các hoạt động trong PTSP của bạn được thực hiện với đúng trọng tâm vào đúng thời điểm.

Hãy thử đối chiếu:

• Discover & Define (Viên kim cương 1 – Không gian vấn đề): Thường tương ứng với các giai đoạn đầu của PTSP như Nghiên cứu thị trường, Phân tích đối thủ, Khảo sát nhu cầu khách hàng, Xác định yêu cầu sản phẩm, Lập kế hoạch dự án. Double Diamond nhấn mạnh việc thấu cảm sâu sắc và xác định vấn đề một cách tường minh trước khi đi tiếp.
• Develop & Deliver (Viên kim cương 2 – Không gian giải pháp): Thường tương ứng với các giai đoạn sau như Lên ý tưởng (Ideation), Thiết kế concept, Thiết kế chi tiết, Làm prototype, **Thử nghiệm**, Đánh giá, Tối ưu hóa, Chuẩn bị sản xuất và Tung sản phẩm. Double Diamond nhấn mạnh việc khám phá nhiều giải pháp, thử nghiệm lặp lại và tập trung vào giải pháp hiệu quả nhất.

Điểm mạnh của Double Diamond là sự nhấn mạnh vào tư duy phân kỳ – hội tụ và tính phi tuyến tính. Nó khuyến khích các nhóm không đi theo một đường thẳng cứng nhắc mà linh hoạt quay lại các bước trước nếu cần, đảm bảo rằng sản phẩm cuối cùng thực sự là kết quả của một quá trình tìm tòi, học hỏi và tối ưu liên tục. Nó đặc biệt hữu ích khi đối mặt với những bài toán mới, phức tạp, nơi giải pháp chưa hề rõ ràng.

Ví dụ thực tế: Cải thiện quán cà phê nhỏ bằng Double Diamond

Key Takeaway: Tại sao nên dùng Double Diamond?

Mô hình Double Diamond không phải là một quy trình cứng nhắc buộc bạn phải tuân theo từng bước, mà là một “kim chỉ nam” tư duy mang lại nhiều giá trị:

• Cung cấp cấu trúc cho sự hỗn loạn: Quá trình sáng tạo vốn dĩ không có lộ trình rõ ràng. Double Diamond tạo ra một khung sườn, các cột mốc giúp đội nhóm định hướng và biết mình đang ở đâu trong hành trình.
• Đảm bảo tập trung vào đúng vấn đề: Việc tách biệt “Không gian vấn đề” và “Không gian giải pháp” giúp tránh lãng phí nguồn lực vào việc giải quyết sai vấn đề.
• Cân bằng giữa Khám phá và Thực thi: Nhịp điệu Phân kỳ – Hội tụ đảm bảo đội nhóm có đủ thời gian để khám phá các khả năng mới, đồng thời có sự tập trung cần thiết để đưa ra quyết định và hoàn thành công việc.
• Quản lý sự phức tạp: Chia nhỏ quy trình phức tạp thành các giai đoạn dễ quản lý hơn, giúp việc lập kế hoạch và phân bổ nguồn lực hiệu quả hơn.
• Tăng cơ hội thành công: Bằng cách dẫn dắt đội nhóm qua một quy trình có hệ thống, tập trung vào người dùng và thử nghiệm liên tục, Double Diamond giúp tăng khả năng tạo ra các giải pháp thực sự hiệu quả và đáp ứng nhu cầu thị trường.

Nó là một công cụ mạnh mẽ để dẫn đường cho các dự án đổi mới sáng tạo và phát triển sản phẩm mới, giúp bạn và đội ngũ của mình tự tin hơn khi đối mặt với những bài toán phức tạp.